सेंद्रिय प्रमाणीकरण प्रक्रिया :भाग १

 

सेंद्रिय प्रमाणीकरण प्रक्रिया :भाग १ 

(Organic certification process)

सेंद्रिय प्रमाणीकरण ही एक प्रमाणीकरणाची प्रक्रिया (certification process) आहे ज्याद्वारे सेंद्रिय उत्पादनासाठी निश्चित केलेल्या विशिष्ट मानके आणि निकषांची पूर्तता करते, सेंद्रिय प्रमाणीकरण माध्यमातून कृषी  उत्पादनांची पडताळणी केली जाते. सेंद्रिय प्रमाणीकरण हे ग्राहकांना खात्री देते की ते खरेदी करत असलेली उत्पादने सेंद्रिय शेती पद्धतीनुसार तयार केली गेली आहेत आणि पर्यावरणीय समतोल आणि  अन्न सुरक्षा यासाठी कठोर  प्रमाणीकरणआवश्यकता पूर्ण केल्या आहेत.

आंतरराष्ट्रीय बाजारात सेंद्रिय प्रमाणीकरण  नसलेला  सेंद्रिय शेती मधील शेतमाल हा उच्च दारात विकला जाऊ शकत नाही. त्या मुळे प्रमाणीकरण नसलेली सेंद्रिय शेती हि अर्थहीन बनून पाहत आहे. सेंद्रिय प्रमाणीकरण मध्ये असलेली विविध मानके , निकषांची पूर्तता,लागणार खर्च आणि कागदपत्रे हे सर्व सामान्य शेतकारी वर्गासाठी डोके दुखी ठरून पाहत आहे. त्या मुळे सर्वसामान्य नेसर्गिक आणि सेंद्रिय शेतकरी ह्या प्रक्रिया पासून अलिप्त राहून पाहत आहे.

आजच्या जगात, जेथे ग्राहकांना त्यांच्या अन्नाच्या उत्पत्तीबद्दल आणि गुणवत्तेबद्दल अधिकाधिक चिंता वाटत आहे, सेंद्रिय प्रमाणन हे विश्वासाचे आणि पारदर्शकतेचे वैशिष्ट्य बनले आहे. पण त्यात नेमके काय सामील आहे? या सर्वसमावेशक मार्गदर्शकामध्ये, आम्ही तुम्हाला सेंद्रिय प्रमाणीकरणाच्या गुंतागुंतीच्या जगात, मानके आणि प्रक्रियांपासून त्या  साठी लागणार खर्च पारदर्शकता या बाबत चर्चा करणार आहोत

 

काय आहेत NPOP, NOP आणि जैविक भारत. ?

NPOP: राष्ट्रीय सेंद्रिय उत्पादन कार्यक्रम (NPOP) हा भारताचा सेंद्रिय प्रमाणन कार्यक्रम आहे, जो कृषी आणि प्रक्रिया केलेले अन्न उत्पादने निर्यात विकास प्राधिकरण (APEDA) द्वारे शासित आहे.

NOP: नॅशनल ऑरगॅनिक प्रोग्राम (NOP) हे युनायटेड स्टेट्समधील सेंद्रिय शेतीसाठी , जे USDA द्वारे प्रशासित केले जाते. NOP हे सेंद्रिय उत्पादनांचे उत्पादन, हाताळणी, लेबलिंग आणि अंमलबजावणीसाठी मानके सेट करते.

जैविक भारत : भारतातील सेंद्रिय शेती पद्धती आणि सेंद्रिय अन्न उत्पादनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी व्यापक पुढाकार आणि चळवळ आहे . यामध्ये विविध सरकारी धोरणे, कार्यक्रम आणि मोहिमांचा समावेश आहे ज्याचा उद्देश सेंद्रिय शेतीला पाठिंबा देणे, अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करणे, पर्यावरणाचे संरक्षण करणे आणि शेतकरी आणि ग्राहकांचे आरोग्य आणि कल्याण सुधारणे आहे.

जागतिक स्तरावर मान्यताप्राप्त विविध मानांकने 

 

सेंद्रिय उत्पादनासाठी राष्ट्रीय कार्यक्रम (NPOP) काय आहे..?

 

हे सेंद्रिय शेती पद्धतींचे नियमन करण्यासाठी आणि सेंद्रीय उत्पादनांना प्रमाणित करण्यासाठी एक विश्वासार्ह प्रणाली देण्यासाठी  भारत सरकारने स्थापन केलेली एक विशिष्ट नियामक आहे. NPOP भारतातील सेंद्रिय उत्पादन, प्रक्रिया, लेबलिंग आणि प्रमाणन यासाठी मानके सेट करते. हे कृषी आणि प्रक्रिया केलेले अन्न उत्पादने निर्यात विकास प्राधिकरण (APEDA) द्वारे देखरेख केले जाते.

 एनपीओपी 2001 मध्ये भारत सरकारने सेंद्रिय शेती पद्धतींचे नियमन करण्यासाठी आणि सेंद्रिय उत्पादनांना प्रमाणित करण्यासाठी एक विश्वासार्ह प्रणाली प्रदान करण्यासाठी लाँच केले होते.NPOP चे प्राथमिक उद्दिष्ट सेंद्रिय शेतीचा विकास सुलभ करणे आणि देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सेंद्रिय उत्पादनांची अखंडता सुनिश्चित करणे हे आहे. 

कृषी आणि प्रक्रिया केलेले अन्न उत्पादने निर्यात विकास प्राधिकरण (APEDA) ही भारत सरकारच्या वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालयाच्या अंतर्गत एक स्वायत्त संस्था आहे. 1985 मध्ये स्थापित, APEDA भारतातील निर्यात-केंद्रित कृषी आणि प्रक्रिया केलेल्या अन्न उत्पादनांच्या विकासासाठी आणि प्रोत्साहनासाठी जबाबदार आहे.

सेंद्रिय उत्पादन आणि प्रक्रियेसाठी मानके स्थापित करणे.मानकांचे पालन सुनिश्चित करण्यासाठी प्रमाणन संस्थांना मान्यता देणे.सेंद्रिय शेतकरी आणि उत्पादकांसाठी प्रमाणन प्रक्रिया सुलभ करणे.सेंद्रिय उत्पादनांची विश्वासार्हता आणि बाजारपेठेतील स्वीकृती वाढवून त्यांच्या निर्यातीला प्रोत्साहन देणे.सेंद्रिय उत्पादनांमध्ये ग्राहकांचा विश्वास मजबूत करणे.

NPOP मानकांमध्ये पीक लागवड, पशुधन व्यवस्थापन, मधमाशी पालन, मत्स्यपालन आणि प्रक्रिया यासह सेंद्रिय उत्पादनाच्या विविध पैलूंचा समावेश होतो.ही मानके सेंद्रिय शेतीच्या आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यताप्राप्त तत्त्वांवर आधारित आहेत, जसे की कृत्रिम निविष्ठा टाळणे, जैवविविधतेला प्रोत्साहन देणे आणि मातीचे आरोग्य सुधारणे. NPOP मार्गदर्शक तत्त्वे माती व्यवस्थापन, कीड आणि रोग नियंत्रण, बियाणे सोर्सिंग आणि रेकॉर्ड-कीपिंगसह सेंद्रिय पद्धतींच्या अंमलबजावणीवर तपशीलवार सूचना देतात.

प्रमाणीकरन प्रक्रिया:

NPOP अंतर्गत सेंद्रिय प्रमाणन शोधत असलेले शेतकरी आणि उत्पादकांनी APEDA द्वारे मान्यताप्राप्त प्रमाणपत्र संस्थेकडे अर्ज करणे आवश्यक आहे. प्रमाणन संस्था NPOP मानकांचे अनुपालन सत्यापित करण्यासाठी साइटवर तपासणी करते.अर्जदारांनी त्यांच्या शेती पद्धती, वापरलेले इनपुट आणि रेकॉर्ड-कीपिंग प्रक्रियेची रूपरेषा देणारी सेंद्रिय व्यवस्थापन योजना सबमिट करणे आवश्यक आहे.यशस्वी तपासणी आणि मूल्यमापन केल्यावर, प्रमाणन संस्था एक सेंद्रिय प्रमाणपत्र जारी करते, जे विशिष्ट कालावधीसाठी वैध असते, विशेषत: एक वर्ष.  NPOP मानकांचे सतत पालन सुनिश्चित करण्यासाठी वार्षिक तपासणी केली जाते.

प्रमाणन संस्थांची मान्यता:

APEDA प्रमाणन संस्थांना त्यांची क्षमता, निष्पक्षता आणि NPOP मानकांचे पालन यावर आधारित मान्यता देते. मान्यताप्राप्त प्रमाणन संस्था सेंद्रिय शेती, प्रक्रिया युनिट्स आणि इतर संबंधित घटकांना प्रमाणित करण्यासाठी जबाबदार आहेत. सेंद्रिय प्रमाणन प्रक्रियेची अखंडता आणि विश्वासार्हता राखण्यात ते महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

बाजारात प्रवेश आणि निर्यात प्रोत्साहन:

NPOP अंतर्गत सेंद्रिय प्रमाणन भारतीय शेतकरी आणि उत्पादकांना सेंद्रिय उत्पादनांसाठी देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश करण्यास सक्षम करते.APEDA भारतीय सेंद्रिय उत्पादनांची निर्यात वाढविण्यासाठी समर्थन आणि प्रचारात्मक क्रियाकलाप प्रदान करते, ज्यामध्ये व्यापार मेळावे, खरेदीदार-विक्रेता संमेलने आणि प्रचारात्मक मोहिमांमध्ये सहभाग समाविष्ट आहे.

 

सेंद्रिय शेती पद्धतींमध्ये प्रगती समाविष्ट करण्यासाठी आणि उदयोन्मुख आव्हानांना तोंड देण्यासाठी NPOP वेळोवेळी पुनरावलोकन आणि पुनरावृत्ती करते.स्टेकहोल्डर सल्लामसलत, वैज्ञानिक संशोधन आणि उद्योगातील अभिप्राय NPOP मानके आणि कार्यपद्धती चालू ठेवण्यासाठी योगदान देतात.

एकूणच, सेंद्रिय उत्पादनासाठी राष्ट्रीय कार्यक्रम शाश्वत शेतीला चालना देण्यासाठी, ग्राहकांचा विश्वास सुनिश्चित करण्यासाठी आणि राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय दोन्ही आघाड्यांवर भारताच्या सेंद्रिय क्षेत्राच्या वाढीस मदत करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो.

 

नॅशनल ऑरगॅनिक प्रोग्राम (NOP) काय आहे..?

 

हा युनायटेड स्टेट्स डिपार्टमेंट ऑफ ऍग्रीकल्चर (USDA) द्वारे प्रशासित एक नियामक कार्यक्रम आहे. युनायटेड स्टेट्समधील सेंद्रिय कृषी उत्पादनांसाठी मानके आणि प्रमाणन प्रक्रियेवर देखरेख करण्यासाठी याची स्थापना करण्यात आली. NOP हे सुनिश्चित करते की "ऑर्गेनिक" म्हणून लेबल केलेली उत्पादने उत्पादन, हाताळणी, लेबलिंग आणि प्रमाणीकरणासाठी विशिष्ट निकष पूर्ण करतात. येथे NOP चे तपशीलवार विहंगावलोकन आहे:

NOP ची स्थापना ऑरगॅनिक फूड्स प्रोडक्शन ऍक्ट ऑफ 1990 (OFPA) अंतर्गत करण्यात आली आणि 2002 मध्ये त्याच्या नियमांना अंतिम रूप दिले. हे USDA कृषी विपणन सेवा (AMS) च्या अधिकाराखाली कार्य करते आणि राष्ट्रीय सेंद्रिय मानकांची अंमलबजावणी आणि अंमलबजावणी करण्यासाठी जबाबदार आहे.

NOP सेंद्रिय उत्पादनासाठी कठोर मानके सेट करते, ज्यात माती व्यवस्थापन, कीटक आणि तण नियंत्रण, पशुधन आणि प्रक्रिया पद्धतींशी संबंधित पद्धतींचा समावेश आहे.  सेंद्रिय मानके सेंद्रिय शेतीमध्ये कृत्रिम कीटकनाशके, खते, जनुकीय सुधारित जीव (जीएमओ), विकिरण आणि सांडपाणी गाळ यांचा वापर करण्यास मनाई करतात.मानके जेव्हाही उपलब्ध असतील तेव्हा सेंद्रिय बियाणे आणि निविष्ठांचा वापर अनिवार्य करतात आणि जमिनीचे आरोग्य, जैवविविधता आणि पर्यावरणीय संतुलनास प्रोत्साहन देणाऱ्या पद्धतींवर भर देतात.

प्रमाणीकरन प्रक्रिया:

सेंद्रिय प्रमाणीकरणासाठी इच्छुक शेतकरी आणि उत्पादकांनी USDA-मान्यताप्राप्त प्रमाणित एजंटकडे अर्ज करणे आवश्यक आहे.प्रमाणित एजंट उत्पादन पद्धती, रेकॉर्ड-कीपिंग सिस्टम आणि सेंद्रिय व्यवस्थापन योजनांचे मूल्यमापन यासह NOP मानकांचे अनुपालन सत्यापित करण्यासाठी साइटवर तपासणी करतो.यशस्वी तपासणी आणि पुनरावलोकन केल्यावर, प्रमाणित एजंट एक सेंद्रिय प्रमाणपत्र जारी करतो, जे उत्पादकाला त्यांच्या उत्पादनांना सेंद्रिय म्हणून लेबल आणि विक्री करण्यास अनुमती देते.सेंद्रिय प्रमाणन दरवर्षी नूतनीकरण करणे आवश्यक आहे, आणि सतत अनुपालन सुनिश्चित करण्यासाठी अतिरिक्त तपासणी केली जाऊ शकते.

प्रमाणित एजंटची मान्यता:

प्रमाणित एजंट खाजगी, USDA-मान्यताप्राप्त संस्था आहेत जे ऑरगॅनिक ऑपरेशन्स प्रमाणित करण्यासाठी जबाबदार आहेत.त्यांची क्षमता, निष्पक्षता आणि NOP मानकांचे पालन सुनिश्चित करण्यासाठी USDA द्वारे त्यांचे कठोरपणे मूल्यांकन केले जाते सेंद्रिय प्रमाणन प्रक्रियेची अखंडता आणि विश्वासार्हता राखण्यात मान्यताप्राप्त प्रमाणित एजंट महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. 

लेबलिंग आणि मार्केट ऍक्सेस:

NOP अंतर्गत प्रमाणित उत्पादने USDA ऑरगॅनिक सील बाळगू शकतात, जे सूचित करतात की ते सेंद्रिय मानकांची पूर्तता करतात किंवा ओलांडतात. USDA ऑरगॅनिक सील युनायटेड स्टेट्स आणि परदेशातील ग्राहकांद्वारे ओळखले जाते आणि त्यावर विश्वास ठेवला जातो, ज्यामुळे सेंद्रिय उत्पादकांसाठी बाजारपेठेतील प्रवेश सुलभ होतो.सेंद्रिय उत्पादनांनी विशिष्ट लेबलिंग आवश्यकता पूर्ण केल्या पाहिजेत, ज्यामध्ये "ऑर्गेनिक" शब्दाचा वापर आणि उत्पादन लेबलांवर प्रमाणित एजंटची ओळख समाविष्ट आहे.

सेंद्रिय प्रमाणीकरणाचे वापर केलेले एक उत्तम ब्रँड जे ग्राहकांप्रती विश्वासहर्ता दर्शवते 

तपासणी, ऑडिट आणि तपासांसह सेंद्रिय मानकांचे पालन सुनिश्चित करण्यासाठी NOP नियमित देखरेख क्रियाकलाप आयोजित करते.NOP नियमांचे उल्लंघन केल्यामुळे अंमलबजावणी क्रिया होऊ शकतात, ज्यात सेंद्रिय प्रमाणीकरणाचे निलंबन किंवा निरसन, दिवाणी दंड आणि कायदेशीर खटला समाविष्ट आहे.

एनओपी वेळोवेळी सेंद्रिय शेती पद्धतींमधील प्रगती प्रतिबिंबित करण्यासाठी, उदयोन्मुख समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आणि भागधारकांच्या अभिप्रायाचा समावेश करण्यासाठी त्याच्या नियमांचे पुनरावलोकन करते आणि अद्यतनित करते.

NOP मानके आणि धोरणांच्या चालू सुधारणांमध्ये भागधारकांची प्रतिबद्धता, वैज्ञानिक संशोधन आणि सार्वजनिक टिप्पणी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

एकूणच, नॅशनल ऑरगॅनिक प्रोग्राम सेंद्रिय शेतीला चालना देण्यासाठी, ग्राहकांच्या हितांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि युनायटेड स्टेट्समधील सेंद्रिय उत्पादनांची अखंडता सुनिश्चित करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

 

जैविक भारत काय आहे..?

"जैविक भारत" चे इंग्रजीत "ऑरगॅनिक इंडिया" असे भाषांतर आहे. हे भारतातील सेंद्रिय शेती पद्धती आणि सेंद्रिय अन्न उत्पादनास प्रोत्साहन देण्याच्या उद्देशाने चालवलेली चळवळ आहे जी  शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन देणे, पर्यावरणाचे रक्षण करणे आणि शेतकरी आणि ग्राहकांचे आरोग्य आणि कल्याण सुधारणे या उद्देशाने विविध सरकारी धोरणे, कार्यक्रम आणि मोहिमा या शब्दात समाविष्ट आहेत.

 

जैविक भारत सेंद्रिय शेती पद्धतींचा अवलंब करण्यावर भर देते, जे कृत्रिम कीटकनाशके, खते आणि जनुकीय सुधारित जीव (GMOs) यांचा वापर टाळतात. त्याऐवजी, सेंद्रिय शेती जमिनीची सुपीकता आणि पीक आरोग्य राखण्यासाठी नैसर्गिक निविष्ठा, कंपोस्टिंग, पीक रोटेशन आणि जैविक कीड नियंत्रण पद्धतींवर अवलंबून असते.

या उपक्रमामध्ये सेंद्रिय उत्पादनांची सत्यता आणि अखंडता सुनिश्चित करण्यासाठी सेंद्रिय प्रमाणन मानकांचा विकास आणि अंमलबजावणी समाविष्ट आहे. नॅशनल प्रोग्रॅम फॉर ऑरगॅनिक प्रोडक्शन (NPOP) भारतातील सेंद्रिय प्रमाणीकरणासाठी मानके सेट करते, ज्याची देखरेख कृषी आणि प्रक्रिया केलेले अन्न उत्पादने निर्यात विकास प्राधिकरण (APEDA) करते.

 जैविक भारत उपक्रम शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेती पद्धतींचा अवलंब करण्यासाठी समर्थन आणि प्रोत्साहन प्रदान करतो. यामध्ये आर्थिक सहाय्य, तांत्रिक प्रशिक्षण, सेंद्रिय निविष्ठांमध्ये प्रवेश आणि शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेतीकडे जाण्यासाठी आणि त्यांचे जीवनमान सुधारण्यास मदत करण्यासाठी विपणन समर्थन समाविष्ट आहे.

सेंद्रिय अन्नाच्या फायद्यांबद्दल ग्राहक जागरूकता वाढवणे आणि सेंद्रिय उत्पादनांच्या वापरास प्रोत्साहन देणे हे जैविक भारत या योजनेचे उद्दिष्ट आहे. जनजागृती मोहीम, लेबलिंग उपक्रम आणि प्रचारात्मक उपक्रमांद्वारे, उपक्रम सेंद्रिय अन्नाची बाजारपेठेतील मागणी निर्माण करण्याचा आणि ग्राहकांना माहितीपूर्ण निवडी करण्यासाठी प्रोत्साहित करण्याचा प्रयत्न करतो.

जैविक भारत भारतामध्ये उत्पादित सेंद्रिय उत्पादनांसाठी देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांच्या विकासास समर्थन देते. हे सेंद्रिय शेतकऱ्यांसाठी बाजारपेठेतील प्रवेश सुलभ करते आणि त्यांची विश्वासार्हता, गुणवत्ता आणि बाजारपेठेतील स्वीकृती वाढवून भारतीय सेंद्रिय उत्पादनांच्या निर्यातीला प्रोत्साहन देते.

सेंद्रिय शेती पद्धतींना प्रोत्साहन देऊन, जैविक भारत रासायनिक निविष्ठांचा वापर कमी करून, मातीचे आरोग्य जतन करून, जलस्रोतांचे संरक्षण करून आणि जैवविविधतेला प्रोत्साहन देऊन पर्यावरणीय शाश्वततेसाठी योगदान देते. सेंद्रिय शेती जमिनीतील कार्बन अलग करून आणि हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करून हवामानातील बदल कमी करण्यास मदत करते.

एकूणच, जैविक भारत शाश्वत शेतीला चालना देण्यासाठी, पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी आणि सेंद्रिय शेती पद्धतींचा अवलंब करून आणि सेंद्रिय अन्न उत्पादनाद्वारे तेथील नागरिकांचे आरोग्य आणि कल्याण सुनिश्चित करण्यासाठी भारताच्या वचनबद्धतेचे प्रतिनिधित्व करते.

 

पुढील भागात आपण सेंद्रिय प्रमाणीकरण प्रक्रिया, लेबल क्लेम , विपणन, हाताळणी, मान्यताप्राप्त प्रमाणपत्र देणाऱ्या संस्था या विषयी चर्चा करणार आहोत.

क्रमशः

या लेखा संभंधित आपले विचार आपण  agroviation@gmail.com या ई-मेल वर पाठवू शकता